Nasıl Konuşabiliyoruz? Bunu Sağlayan FOXP2 Geni Mi? Canlı türlerinin gelişimi ve değişimini kısacası evrimsel sürecini incelerken bilim insanları daha net açıklamalar yapabilmektedir, çünkü fosil kayıtları bize ihtiyaç duyduğumuz verileri veriyor. Oysa dil, çözülmesi zor bir problemdir. Çünkü dilin fosili yoktur. Bu yüzden dilin araştırılmasında farklı metodlar kullanılmaktadır.
Dilin kökeni konusunda iki farklı görüş mevcut. Bunlara bir bakalım:
1 – N. Chomsky’nin olduğu bir gruba göre dil biyolojik bir olgudur. İnsanın dil geliştirmesi için beyinde bir mekanizmanın bulunması gerektiğini söylüyorlar.
2 – İkinci grup ise dilin sadece biyolojik değil, kültürel bir olgu olduğunu ileri sürdüler. Bu gruba göre dil toplumsal yaşamın getirdiği etki-tepki mekanizması ile çevrenin pay sahibi olduğunu söylüyorlar.
Bu iki görüşünde haklı olduğu yönler elbet var. Çünkü insan zihninde dili geliştirecek bir mekanizma olmadan yalnızca kültürel etkileşimlerle dil gibi bir olgunun ortaya çıkması mümkün gözükmemektedir. Bugünkü verilerle, dilin hem biyoloji hem de kültür ile ilgili bir olgu olduğunu söyleyebiliriz.
Nörobilimciler, yarım milyon yıldan daha uzun bir süre önce ortaya çıkan bir gen mutasyonunun, insanların konuşmayı üretme ve anlama konusundaki benzersiz yeteneğinin anahtarı olabileceğini keşfettiler. Bu genin adı FOXP2 idi.
Şimdi bu geni anlatmadan önce gelin gen ne demek ona bakalım!
Gen Nedir?
Gen, kalıtımın en basit fiziksel ve fonksiyonel birimidir. Adenin (A), Timin (T), Guanin (G), Sitozin (C) isimleriyle bilinen 4 harften oluşan genetik kod, farklı şekillerde bir araya gelerek genleri oluşturur. Genlerden üretilen proteinler, bir organizmanın neye benzeyeceğini, nasıl davranacağını, ne tür hastalıklara yatkın olduğunu ve daha nice bilgileri içerir.
Ele alacağımız FOXP2 geninin de yer aldığı 7.kromozomda 1000’den fazla gen vardır.
FOXP2 geni, 1980’li yılların sonunda İngiltere’de yaşayan Pakistan kökenli bir ailede görülen konuşma ve dil bozuklukları araştırılırken keşfedilmiştir. Aile bireylerinin zeka ve duymalarında bir sorun olmamasına rağmen konuşmalarında görülen bu bozuklukların nedeni konusunda şüpheler genlerde yoğunlaştı. İlk kez 1987 yılında kan örnekleri alınmaya başlandı ve gelen raporlar genetik bir mirası doğruladı. Tomografi ve Manyetik Rezonans gibi görüntüleme araçlarıyla da aile bireylerinin beyin bölgelerinde de anormallikler belirlendi. Bu anormallikler yüz ve ağız hareketlerini kontrol eden bölgeler “Basal Ganglia” ile konuşma merkezi olarak bilinen “Broca” bölgesinde görülüyordu.
Yapılan araştırmalar sonunda DNA örnekleriyle genin 7 nolu kromozomunda bulunduğunu ortaya koydular. Bulunan gen 7 nolu kromozomun küçük bir bölgesinde yer alıyordu.
2001 yılına gelindiğinde genin tespitinde önemli bir adım atıldı. Oxford’a bağlı Rodcliffe hastanesinde görev yapan J. Hurst konuşma bozuklukları gösteren bir çocuk daha belirledi. Bu çocukta 7 nolu kromozomdaki bir geni etkileyen açık bir kusur vardı. Bu kromozomun bir bölgesi kırılmıştı ve 5 nolu kromozoma eklenmişti. Ayrıntılı incelemeler bu kırılma noktasının FOX transkripsiyon faktörlerini kodlayan bir gen grubuna bağlı bir geni hasara uğrattığını ortaya koydu.
Sorumlu olan geni belirlemişler ve bu gene FOXP2 adını vermişlerdir. FOXP2, konuşma ve dil sorunlarında rol aldığı tespit edilen ilk gendir. Tüm hayvan türleri birbirleriyle iletişim kurar, ancak insanların dili oluşturma ve anlama konusunda benzersiz bir yeteneği vardır. FOXP2, bilim adamlarının bu dil becerilerinin gelişimine katkıda bulunabileceğine inandıkları birkaç genden biridir.
Sonuç
Son olarak FOXP2 geni insan dışı canlılarda da bulunmakla beraber tüm omurgalılarda özellikle de memelilerde iyi korunmuştur. Türler arası gen karşılaştırmaları DNA dizilişlerine ya da genlerin kodladığı aminoasit dizilişlerine göre yapılmaktadır. FOXP2 geni 715 aminoasit uzunluğunda protein zinciri kodlar. Fare ve Şempanzedeki FOXP2 genleri karşılaştırıldığında aralarında tek bir fark olduğu görülür. İnsan FOXP2 geni farelerdeki FOXP2 geninden 3 yerde, şempanze ve bonobo’da FOXP2 geni ise yalnızca 2 yerde farklılık gösterir.
İnsandaki FOXP2 geninin bugünkü halini alması ile modern insanın anatomik olarak ortaya çıktığı tarih birbiriyle uyumludur. Tartışma farklı açılardan devam etmekle birlikte, modern konuşmanın yaklaşık 150.000-200.000 yıl öncesine gittiği yönündeki tahminler FOXP2 araştırmalarının sonuçları ile desteklenmektedir.
Kaynak
Caner KERİMOĞLU. (2017). DİLİN KÖKENİ ARAYIŞLARI II: FOXP2 GENİ. Dil Araştırmaları, 11(21), 35–50. https://dergipark.org.tr/tr/pub/dilarastirmalari/issue/60192/873055
Trafton, A. (2014, September). Neuroscientists identify key role of language gene. MIT News | Massachusetts Institute of Technology. https://news.mit.edu/2014/language-gene-0915
Yasemin Akın. (2021, January 12). Gen Nedir? Ne Değildir? Evrim Ağacı; Evrim Ağacı. https://evrimagaci.org/gen-nedir-ne-degildir-9946
