Dünya’nın kabuğu, levha denilen büyük parçalardan oluşur. Bu levhalar, altlarında bulunan sıcak ve yavaş hareket eden manto tabakası üzerinde kayar gibi hareket eder. Ama bu hareket çok yavaş ve uzun sürelidir. Bazen levhalar birbirine sürtünür, çarpışır ya da kilitlenir. Bu durumda levhalar hareket etmek ister ama sıkışıp kalırlar. Zamanla bu sıkışma, içlerinde büyük bir enerji birikmesine yol açar. Bir süre sonra bu enerji birden boşalır. İşte bu ani boşalma, yerkabuğunu sarsar ve deprem meydana gelir. Depremin olduğu yerin altına odak noktası (hiposantır), yeryüzündeki karşılığına ise merkez üssü (episantır) denir. En çok sarsıntı merkez üssünde hissedilir.
Manto Nedir?
Dünya’yı bir soğana benzetirsek, yer kabuğu en dıştaki ince kabuk gibi, manto ise onun hemen altındaki kalın katmandır. Manto, yerin yaklaşık 30 km altından başlar ve 2900 km derine kadar iner. Manto tamamen sıvı değildir ama kayalar burada çok sıcak olduğu için yarı erimiş, kıvamlı ve ağır bir hamur gibi davranır. Bu sıcak kayaçlara bazen magma da denir, özellikle yeryüzüne çıktığında lav olur. Dünya’nın içi, çekirdeğe doğru gittikçe ısınır. Bu sıcaklık, hem Dünya’nın oluşumundan kalan ısıdan, hem de çekirdekteki radyoaktif maddelerin parçalanmasından kaynaklanır.
Sıcak kayaçlar derinlerde ısınır, yukarı doğru çıkar. Soğuyunca tekrar aşağı iner. Buna konveksiyon akımları denir. İşte bu sürekli hareket, levhaları da yavaşça hareket ettirir. Tıpkı bir tencere çorbanın içindeki kabarcıkların yüzeye çıkıp geri inmesi gibi düşünülebilir.
Levha nedir?
Şimdi de depremlere sebep olan levhaların ne olduğuna bakalım. Dünya’nın en üst katmanı, yani kabuğu, tek parça değil; tıpkı bir yapboz gibi birçok büyük ve küçük parçalardan oluşur. Bu parçalara levha ya da tektonik levha denir. Levhalar, yer kabuğunun altındaki sıcak ve akışkan bir katman olan manto üzerinde “yüzüyor” gibidir. Mantoda bulunan sıcak kayaçlar yavaş yavaş hareket eder. Bu hareketler, levhaları da iterek onların kaymasına neden olur. Bu sürece levha tektoniği denir.
Levhalar birbirinden uzaklaşabilir, çarpışabilir ya da yan yana kayabilir. Bu hareketler sonucunda depremler oluşur. Özellikle levhalar birbirine sürtündüğünde yer sarsıntıları meydana gelir. Yanardağlar oluşabilir. Levhalar çarpıştığında, biri diğerinin altına girer ve bu da magma çıkışına neden olur. Dağlar yükselir. İki levha birbirine çarptığında yer kabuğu kıvrılır ve yüksek dağlar oluşur (örnek: Himalayalar). Yeni deniz tabanları oluşabilir (örnek: Atlas Okyanusu’nun ortası). Levhalar birbirinden uzaklaştığında araya magma dolar ve yeni yer kabuğu oluşur.
Özetle levhalar manto üzerindeki sıcak kayaçların etkisiyle hareket eder. Bu hareket sırasında oluşan sıkışma ve gerilme, ani bir şekilde boşaldığında deprem meydana gelir.
Fay Nedir?
Fay, yer kabuğundaki kayaçların, tektonik hareketler nedeniyle kırılması ve bu kırık boyunca birbirine göre yer değiştirmesiyle oluşan yapıdır. Levha hareketleri sırasında biriken gerilim, kayaların dayanma sınırını aştığında kırılmalar meydana gelir ve fay hatları oluşur.
Faylar; normal fay, ters fay ve doğrultu atımlı fay olmak üzere üç ana gruba ayrılır. Normal faylarda yer kabuğunun bir bloğu aşağı doğru kayar, ters faylarda ise yukarı doğru hareket olur. Doğrultu atımlı faylarda ise bloklar yatay yönde yer değiştirir.
Fay hatları, hem arazi şekillerinin oluşmasında (dağların oluşumu, vadilerin şekillenmesi ve yer altı sıcak sularının oluşumunda) etkili olur hem de deprem riskinin en önemli göstergelerinden biridir. Bu nedenle yerleşim planlamalarında fay haritaları büyük önem taşır.
