Modern tarımın vazgeçilmez araçlarından biri olan pestisitler; mahsulleri böcek, mantar, yabancı ot ve bakteriler gibi zararlı organizmalardan korumak için kullanılan kimyasal veya biyolojik maddelerdir. Dünya genelinde milyonlarca çiftçi, ürün kayıplarını önlemek ve verimi artırmak amacıyla pestisitlerden yararlanır. Ancak bu maddelerin kontrolsüz kullanımı hem insan sağlığı hem de çevre üzerinde ciddi riskler oluşturur. Bu noktada akıllara şu sorular gelir: Pestisitler tam olarak nedir? Zararları nelerdir? Daha güvenli alternatif çözümler mümkün müdür?
Anahtar kelimeler: pestisit nedir, pestisit çeşitleri, pestisit zararları, tarımda pestisit kullanımı
Pestisit Nedir?
Pestisit, Latince “pest” (zararlı) ve “cida” (öldüren) kelimelerinin birleşiminden türetilmiş bir terimdir. Böcekler, mantarlar, yabani otlar, kemirgenler gibi tarımsal üretimi tehdit eden canlıları kontrol altına almak veya yok etmek için kullanılır.
Pestisit Çeşitleri Nelerdir?
- Herbisitler → Yabancı otları yok etmek için kullanılır. Bitkilerin arasında istenmeyen, ürün verimini düşüren yabancı otları yok etmek veya büyümelerini engellemek için kullanılır.
Örnek: Tarla bitkilerinde yabani otlar, ana bitkiden su ve besin çalar – herbisitler bu sorunu çözer. - İnsektisitler → Böcekleri kontrol altına alır. Bitkilerde, hayvanlarda ya da insan yaşam alanlarında zarar veren böcekleri öldürmek veya uzaklaştırmak için kullanılır. Örnek: Sivrisinek, yaprak biti, tırtıl gibi böceklerin istilasını engeller.
- Fungisitler → Mantar ve küf türlerine karşı etkilidir. Bitkilerde yaprak, kök veya meyvelerde mantar hastalıklarına neden olan küf ve sporları yok etmek için kullanılır.
Örnek: Üzümde külleme, buğdayda pas hastalığı gibi sorunları önler. - Rodentisitler → Fare ve sıçan gibi kemirgenleri yok eder. Fare, sıçan gibi kemirgenleri öldürmek veya uzaklaştırmak için hazırlanmış zehirli yem ya da kimyasallardır.
Genellikle depolarda, tarlalarda ve gıda tesislerinde kullanılır. - Bakterisitler → Zararlı bakterilere karşı kullanılır. Bitkilerde veya yüzeylerde zararlı bakterileri yok etmek için kullanılır.
Bitki hastalıklarına neden olan bakteriyel enfeksiyonları engeller. - Akarisitler → Keneler ve akarlar için geliştirilmiştir. Keneler, örümcek akarları ve bitki zararlısı mikroskobik akarlar gibi canlıları öldürmek için geliştirilmiştir.
Özellikle hayvancılıkta ve tarımda kullanılır. - Nematisitler → Bitki köklerine zarar veren nematodları engeller. Bitki köklerine zarar veren nematod adı verilen mikroskobik solucan benzeri canlıları yok eder.
Bu zararlılar bitkinin köklerinden beslenir ve gelişimini durdurur.
Grafik’e göre, pestisitlerin doğada en fazla toprakta (%50,7) ve gıdalarda (%30,1) kaldığı görülmektedir. Suda (%6,8) da belirli bir birikim oranı bulunurken, hava, yağmur ve diğer ortamlar pestisitleri çok daha düşük oranlarda (%0,7 civarında) tutmaktadır. Bu durum, pestisitlerin özellikle toprak ve gıda zincirinde uzun süre kalıcı olduğunu ve çevresel kirlenme açısından bu iki alanın en riskli bölgeler olduğunu göstermektedir.
Pestisitlerin Yararları: Kısa Vadeli Çözümler
- Mahsul Kaybını Azaltır: Zararlıların neden olduğu ekonomik kayıpları önler.
- Gıda Arzını Destekler: Hızlı nüfus artışına rağmen gıda üretimini sürdürülebilir kılar.
Ancak bu faydalar, uzun vadeli ve dikkatsiz kullanımda geri dönüşü olmayan zararlara yol açabiliyor.
Pestisitlerin Zararları
1. Çevresel Etkiler
- Toprak Kirliliği: Pestisit kalıntıları topraktaki faydalı mikroorganizmaları yok ederek verimi düşürür.
- Su Kaynaklarının Kirlenmesi: Yağmur sularıyla nehirlere ve yer altı sularına karışarak ekosistemi bozar.
- Biyoçeşitlilik Kaybı: Arılar, kelebekler gibi tozlaşmada kritik rol oynayan canlıların popülasyonunu azaltır. Örneğin, neonikotinoid adlı insektisitlerin arı ölümlerine yol açtığı kanıtlanmıştır.
2. İnsan Sağlığı Riskleri
- Akut Zehirlenme: Yüksek dozda maruz kalma, bulantı, baş dönmesi hatta ölüme neden olabilir.
- Kronik Hastalıklar: Uzun süreli maruziyet, kanser, hormonal bozukluklar (endokrin sistem hasarı) ve nörolojik sorunlarla ilişkilendirilmiştir.
- Gıda Zincirine Karışma: Sebze ve meyvelerdeki kalıntılar, soframıza kadar ulaşarak biyobirikim yoluyla vücutta birikebilir.
3. Hedef Dışı Canlılara Zarar
Pestisitler sadece “zararlıları” değil, kuşlar, balıklar ve faydalı böcekler gibi diğer türleri de etkiler. Örneğin, DDT‘nin 20. yüzyılda kartal ve şahin popülasyonlarını kritik seviyelere düşürdüğü biliniyor.
4. Pestisit Direnci
Zararlı organizmalar zamanla pestisitlere karşı direnç geliştirir. Bu da daha güçlü kimyasalların kullanılmasına ve bir kısır döngüye yol açar.
Pestisit Kullanımını Azaltmak İçin Ne Yapılabilir?
Organik tarım, kimyasal pestisitlerin yerine doğal pestisitler ve biyolojik mücadele yöntemlerini kullanarak çevre dostu bir üretim modeli sunar. Örneğin, neem yağı gibi doğal pestisitler ve faydalı böceklerin kullanımı, zararlılarla mücadelede etkili ve sürdürülebilir çözümler sağlar. Entegre Zararlı Yönetimi (IPM) yaklaşımı ise kimyasal müdahaleyi en son seçenek olarak değerlendirir; önceliği kültürel ve mekanik yöntemlere verir. Bu sayede, zararlıların kontrolü sağlanırken ekosistem dengesi korunur. Ayrıca, biyopestisitler olarak bilinen ve mikroorganizma veya bitki ekstraktlarından üretilen çevre dostu alternatifler, bitki koruma uygulamalarında giderek daha fazla tercih edilmektedir. Tüketicilerin pestisit kalıntısı düşük ürünleri seçmesi ve yerel organik çiftçileri desteklemesi, hem insan sağlığına hem de çevreye olumlu katkılar sunar.
Organik tarım uygulamalarının yaygınlaşması, yalnızca çevre koruması açısından değil, aynı zamanda insan sağlığı bakımından da büyük önem taşır. Kimyasal kalıntı içermeyen ürünlerin tüketilmesi, toplumda pestisit kaynaklı sağlık risklerinin azalmasına katkıda bulunur. Bunun yanında, yerel ve küçük ölçekli organik üreticilerin desteklenmesi, kırsal kalkınmayı teşvik eder ve doğal kaynakların korunmasına yardımcı olur.
Kaynakça
- Akdoğan, A., Divrikli, Ü., & Elçi, L. (2012). Pestisitlerin önemi ve ekosisteme etkileri. Akademik Gıda, 10(1), 125-132.
- Denizli, A., Şener, G., & Özgür, E. (2001). Pestisitler. TÜBİTAK Bilim ve Teknik Dergisi, 77(5), 34-37.
- Ünal, H. H., Sezgin, A., & Kabil, E. (2010). Türkiye’de, 2006-2010 yılları arasında, bal arılarında görülen ölümler sonrasında tespit edilen pestisitler.
- Tuncer, N. (1986). Klorlu Hidrokarbon Pestisitler ve Poliklorobifenilerin Neden Olduğu Çevre KirIenmesi. Etlik Veteriner Mikrobiyoloji Dergisi, 5(10), 123-134.
- Demirözer, O., Uzun, A., Kurt, B., Nayir, T., Öztaş, D., & Tercan, T. (2019). ZİRAAT FAKÜLTESİ ÖĞRENCİLERİNİN PESTİSİTLER HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYLERİ-AGRICULTURAL STUDENTS’KNOWLEDGE LEVELS ABOUT PESTICIDES. ESTÜDAM Halk Sağlığı Dergisi, 4(1), 24-34.
