Nature Translational Psychiatry’de 31 Ağustos 2022’de yayımlanan makale, psikiyatrik rahatsızlıklarla alakalı olan 2 etmen daha olduğunu bildirdi. Makaleye göre; sirkadiyen saat, rapamisin (mTOR) sinyali ve psikiyatrik rahatsızlıklar doğrudan birbirleri ile ilişkili. Detaylara inmeden önce bu terimlerin tam anlamı ile neyi ifade ettiğini belirtmemiz gerekir.
Sirkadiyen ritim nedir?
Sirkadiyen ritimler; tüm canlı organizmaların sahip olduğu, yaklaşık 24 saatlik biyolojik ritimlere verilen addır. Bu biyolojik ritimler, otonom (kendi kendine) çalışabilirler fakat ışık, gıda varlığı gibi çevresel sinyaller tarafından devamlı olarak düzenlenmektedirler. Memelilerde konumlanması ise hipotalamusta bulunan “suprakiazmatik çekirdek” (SCN) içerisindedir. Sirkadiyen saatler; organizmaların dışarıdan gelecek etkileri ve değişimleri tahmin edebilmeleri, hazırlıklı olabilmeleri, fizyolojik durumlarını ayarlayabilmeleri açısından elzemdir. Organizma sirkadiyen saat sayesinde sonsuz içsel biyolojik süreci dış dünyaya senkronize etmektedir. Sirkadiyen saate verilebilecek en iyi örnekler ise uyku düzeni ve vücut sıcaklığıdır. Yetişkin bir beyindeki sirkadiyen ritimler; nöronal uyarılabilirliği, sinaptik plastisiteyi, öğrenmeyi, hafızayı, ruh hâlini ve sosyal davranışları da düzenlemektedir. Bu kadar önemli bir yapının bozunmaya başlamasıyla elbette çeşitli zihisel sağlık sorunları ortaya çıkabilir. Kısa süreli bir bozulmada yorgunluk, uykusuzluk, odaklanma güçlüğü gibi olumsuz etkiler oluşabilir. Eğer sirkadiyen ritimlerin ve uyku-uyanıklık döngüsünün kronik olarak bozulmasından bahsediyorsak bu durum, sıklıkla Alzheimer hastalığı (AD), Parkinson hastalığı (PD), Duygu-durum bozklukları (MD) gibi nörolojik ve psikiyatrik bozukluklarla alakalı olabilmektedir. Burda dikkat edilmesi gereken asıl konu, bu bozuklukların altında sirkadiyen disfonksiyonunun mu yattığı net olarak bilinememesidir. Ancak yine de uyku ve sirkadiyen işlev bozukluğunun çeşitli bozukluklara davetiye çıkardığı, vücudu savunmasız bıraktığı ve bu hastalıkların ilerlemesinde etkili olduğu kanıtlanmıştır.
Rapamisin sinyali (mTOR) nedir?
Rapamisin sinyali; hücre büyümesi, metabolizma, çoğalma ve yaşlanma gibi temel hücresel aktiviteleri düzenleyen evrimsel olarak korunmuş hücre içi sinyal iletim kaskadıdır. Rapamisin sinyalinin düzensizleşmesi sonucunda kanser, çeşitli metabolik sendromlar, kardiyovasküler hastalıklar, nörolojik ve psikiyatrik bozukluklar ortaya çıkabilmektedir. Günümüzde farmakolojik mTOR inhibitörleri çeşitli tedavilerden sonra bağışıklık sistemini baskılamak adına kullanılmaktadır.
Rapamisin sinyali ile sirkadiyen saat işleyişi arasında bağlantı bulunmaktadır. Rapamisin sinyalinin aktiviteleri, sirkadiyen saat tarafından düzenlenirken beyin ve karaciğer gibi periferik (çevresel sinir sistemi) sistemlerde gçlü günlük salınımlar sergilemektedir. Bununla birlikte sirkadiyen saatin temel özellikleri de rapamisin sinyali tarafından düzenlenmektedir. Sirkadiyen ritimlerin bozulduğu hastalarda, rapamisin sinyali aktivitelerinin sıklıkla düzensiz olduğu gözlemlenmiştir. Bu durum sonucunda araştırmacıların ortaya attığı; sirkadiyen saat, rapamisin sinyali ve psikiyatrik hastalıklar arasında bulunan “etkileşim üçgeni” modeli desteklenmektedir.
Tüm bu mekanizmaların tam olarak nasıl işlediği anlaşılamamış olsa da rapamisin sinyali ve psikiyatrik bozukluklar arasındaki etkileşimler, Alzheimer hastalığı ve Duygu-durum bozukluklarında önem arz etmektedir.
Makalenin detaylarına erişebilmek için:
https://www.nature.com/articles/s41398-022-02120-8#Sec13
